«Euskaraz egindako ezer nekez ikusiko dugu Darwinen alde»

1838an hautespen naturalaren bidezko eboluzioaren teoriaren oinarriak jartzen hasteko baliatu zituen aztarnak gurea baino lurralde exotikoagoetan aurkitu zituen Charles Darwin XIX. mendeko naturalista eta zientzialari ingelesak. Kepa Altonaga Biologian doktore, EHUko irakasle eta idazlearen 'Darwin gurean' (Pamiela 2010, Juan Zelaia Saria) liburuaren azalean, haatik, Eskualtzaleen Biltzarreko hainbat buruzagiri 1930ean egindako argazkian txertatuta azaltzen da Darwin. Izan ere, nahiz eta Euskal Herrian oinatz fisikorik ez utzi, gurera ere heldu ziren haren teoriak eragin zituen zalapartak.

-Liburuan pertsonaia ugari zintzilikatu dituzu Darwinek luzatutako haritik, horien artean zure aurreko bi libururen protagonistak, bata eta bestea Iparraldekoak: Armand David abade eta zoologoa eta Jean Etxepare mediku eta idazlea. Badirudi iraganean atzera egiten dutela azken lan honen sustraiek.

-Bai, historia ez ezik prehistoria ere badu liburuak. 1982an izan ziren 100 urte Darwin hil zela, eta orduko UEUko ikastaro batean biologo modura neuzkan arduraren batzuk landu nituen. Harrezkeroztik eduki dut hor kezka permanente bat. Iaz, berriz, Darwin jaio zeneko 200 urte bete ziren, eta banuen lehenagotik hari buruzko zerbait prestatzeko asmoa. Armand David eta Jean Etxepareren inguruko lanetan ere azaltzen da Darwinen itzala. Metatuz joan dira handik eta hemendik hartutako datuak, biografiak eta hariak eta, azkenean, liburu honetan egin dute bat.

-Liburuan argi geldi tzen da darwinzale bakanen batzuk kenduta -Armand David eta Etxepare, kasu-, eboluzioaren teoriak ez zuela jarraitzaile askorik izan Euskal Herrian. Elizarekin egin zuen topo gurean Darwinek?

-Bai eta ez. Oro har Darwinen inguruko eztabaida asko izan ziren, baina nik bereizi egingo nituzke zientifikoak eta ideologikoak. Datu eta hipotesien gaineko zientzialarien arteko eztabaidak izan ziren Ingalaterran, inguru germanoan, Estatu Batuetan... Frantzian, berriz, zientzialari nagusi batzuk kontra egin zioten, baina egon zen isiltasunezko konspirazio moduko bat. Hortik kanpo, orduko Espainian, orduko Hego Amerikan, orduko Portugalen... eztabaida ideologia mailakoa izan zen. Sektore aurrerazaleak darwinismoaren alde jarri ziren. Eta horiek Espainia aldean izan zitezkeen anarkistak, sozialistak, liberalak. Ostera Eliza eta beste jarri ziren kontra. Euskal Herrira etorrita, bai Frantzia aldekoan eta bai Espainia aldekoan, ideologiaz gainera bazegoen beste kontu bat, orduan indarrean sartu zen 'Arbelbideren paradigma': euskarak babestu egingo zuela fedea. Hizkuntza bera ideologizazio horren barruan isolatzaile nahi dela ikusten dugu hor eta, ondorioz, euskaraz egindako ezer nekez ikusiko dugu Darwinen alde, baina ezta kontra ere. Frantzian egon zenez aipatu isiltasunezko konspirazio hori, ez da aipatu ere egiten, ezta estateko bekatua denik.

-Isiltasunezko konspirazioak behartu zituen horren maite dituzun David eta Etxepare ezkutuko edo fre kuentzia baxuko darwinzale izatera?

-Armand Daviden kasua oso berezia da. Batetik, Frantzian isiltasuna egon zen, baina berak Txina aldean egindako ikerketen bitartez ikusi zuen Darwin arrazoiarekin zegoela. Bestetik, apaiza zen. Horregatik egiten zait horren harrigarri Daviden balioa, bi kontrakotasun horiek gaindituta ausartu zelako esaten, seguruenez datuak eskuan hartuta, eboluzioa gertatu egin zela. Jean Etxepare Aldudeko medikua, bestalde, eduki dugun bitxi bat da, ezin azalduzkoa, ortodoxia euskaldunaren barruan ausartu zelako euskaraz eta, inoiz esan dudan moduan, ia kontrabandoz, darwinismoaren alde egiten. Etxeparerekin sarritan etortzen zait burura Ruper Ordorikaren kantua, «inork ez zidan esan euskaldun izatea zein nekeza den» dioena. Eta zailtasun hori ez dator bakarrik kanpo erasoetatik... Hainbat arrazoi direla medio, eta nire obran agertzen diren pertsonaia guztiei kariñoa badiet ere, Etxepare da nire predilektoa, eta uste dut enblematikoa izan beharko litzatekeela euskal literaturan. Bai bera, bai Armand David, pertsonaia izugarri erakargarriak dira.

-Salbuespenak salbuespen, euskal kulturaren izen handi asko, Lafitte, Barandiaran, Orixe eta beste, denak erlijio gizonak, Darwinen teorien aurka azaldu ziren ezbairik gabe. Oro har, laikoen presen tzia urriak egin dio kalte gure tradizio intelektualari?

-Ñabardura guztiekin eta, baietz esango nuke, gure tradizioaz ari garenean euskarazkoaz ari bagara. Liburuan ere azalduta dago «euskarak babestuko gaitu» Arbelbideren paradigmaz gain bazegoela beste ortodoxia bat, erdararen aldekoa. Gaztelaniaz zein frantsesez egin zutenen artean, bazegoen beste irekitasun bat, baina argi dago beren arrautzak beste habi batean errun zituztela. Euskaraz, berriz, ortodoxia elizkoia pisu izugarri handikoa izan da, eta inguru horretan ezer ireki, ekumeniko edo alai ikustea arraroa da. Dena da triste, dena da grisa eta bekatu. Edonola ere, darwinismoaren inguruko eztabaidaren eta beste eztabaida batzuen oihartzunak heldu dira guganaino, batzuetan ozenki eta beste batzuetan ez horrenbeste. Geu ere izan gara lekuko, ez dira pasatu konturatu gabe, eta hori inportantea da.

-Bazterreko lekukoak izaten jarraitzen dugu edo ari gara erdigunerahurreratzen?

- Historia den modukoa da, eta hemen zientzia garatzeko sistemarik ez dugu izan. Sortu izan dira izen handiak, esate baterako Nafarroan jaiotako Ramón y Cajal Nobel sariduna, baina beste guardasol batzuen azpian sartu dira. Momentu honetan badugu unibertsitatea, aldatu dira gauzak, baina beste eztabaida bat piztu daiteke: zein den komunitate zientifiko euskalduna. Hemen jaioak? Euskaraz egiten dutenak, nahiz eta presio handia egon beste hizkuntza batzuetan argitaratzeko, eta ez euskaraz? Edonola ere, kokapen oso periferikoan egon arren, ari gara hurbiltzen erdigunera, besteak beste zientzia bera ere gero eta globalagoa bihurtzen ari delako, baina aldi berean gero eta lehiakorrago.

-Bada gaur egun maiz aipatzen den Darwinen teoriaren aldagai bat, bere garaian ere hizpide izan zena: darwinismo linguistikoa. Har daiteke aintzat?

-Sasoi batean modu oso gordinean planteatu zen, baina gaur daukaguna gehiago da orduko oihartzun osoletoa, anakronikoa. Hainbat jende ari da errepikatzen erderak egingo gaituela nazioarteko, erdarak egingo duela aurrera. Zergatik ez ingelesak edo txinerak? Frogatuta dago edozein hizkuntza gai dela edozer adierazteko baldin eta horretarako bitartekoak jartzen bazaizkio; hizkuntza bat ez dela bestea baino hobea; ez dela hobeto moldatzen hautespen naturalaren ondorioz, gauzak historikoki era konkretu batean egin direlako baizik. Horren aurrean bereziki sentibera gaude gure kontra erabiltzen delako, baina diskurtso hori ez da baliagarria, ez bada, ezjakintasunetik, beste interes batzuk defenditzeko. Ideologia zahartu eta gainditua da, XIX mendekoa.