«Euskal literaturak ez du lortu itzulpena literaturan integratzea»

Izulpengintzak azken 50 urteotan egin dituen urrats ia denetan –Itzultzaile Eskola, EIZIE, Literatura Unibertsala eta beste– hartu du parte Josu Zabaletak (Legazpi, 1948). EIZIEren 'Nor da nor' atalera jotzea da arlo horretan egin duen lanaz jabetzeko biderik zuzenena. Erretiroa hartuta badago ere, jarraitzen du itzultzen eta, ahal duenean, argitaratzen. Azkeneko lana Katakraken eskutik plazaratu du: Lidia Txukovskaiaren (1907-1996) 'Sofia Petrovna'.

–Ezin lan egiteari utzi?

–Jubilatu eta gero ari naiz gustatzen zaizkidan eta interesgarriak iruditzen zaizkidan liburuak itzultzen. Gertatzen dena da gaur egun itzulpena argitaratzea izugarri zaila dela. Badauzkat liburuak eskainita editore mordoxka bati, eta ez dira ateratzen. Akordatzen naiz Hordagon liburuek ateratzen hasi ginenean etorri zitzaidala Jon Etxaide bi edo hiru libururekin. Baietz esan nion. Haren poza liburuak kalean ikustean! Uste dut antzeko egoerara iristen ari garela.

–Zu ari zara argitaratzen.

–Bai. Booktegik eman dit, esate baterako, aukera hori, eta Katakrakek ere bai, baina bere kabuz itzultzen duen jende askok ordenadorean dauzka itzulpenak, nik bezala. Itzuli ondoren argitaratzeko, gainera, badaude zenbait problema objektibo. Adibidez, eskubideak. Txukovskaiaren eskubideak Katakrakek erosi ditu argitaratu ahal izateko. Booktegik ere kasuren batzuetan erosi izan ditu. Horrela argitaratu ahal izan dugu Jean Bruller 'Vercors'-en 'Itsasoaren isiltasuna', Bigarren Mundu Gerran Frantzian Erresistentziak argitaratzen duen lehen literatur lana. Hamar urte itzulita neukala...

–Zergatik horrenbeste eragozpen?

–Nire ustez, arazo nagusia da euskal literaturak ez duela lortu itzulpena literaturan integratzea. Bereizten dira euskal literatura, euskaraz sortua, eta literatura, erderetan sortua, itzulia barne. Haur eta gazte literaturan izan ezik –hor oso ugariak dira itzulpenak–, euskarara ekarritako literatur lanentzat ez dago lekurik, ez dira euskal literaturatzat ematen. Liburua argitaratzeko laguntzak ere txikiagoak dira itzulpenen kasuan, nahiz eta askotan garestiagoa izan. Ondo dago euskaraz idazten den literatura bultzatzea, baina hainbat konturatuta daude euskaraz dagoen literatura interesgarriena, nork egin duen begiratu gabe, itzulpena dela. Eta hori ulertzea erraza da. Itzulpena milioika libururen artean selekzionatzen da. Euskaraz argitaratzen dena, zenbaten artean selekzionatzen da?

–Beti nabarmendu izan da itzulpengintzak euskararen aurrerabideari eta euskal literaturari egin dion ekarpen handia.

– Eta horrela da. Itzulpen bat egiten duzunean esan behar duzuna esanda dago, eta hartara moldatu behar duzu. Zeure kabuz idatzen ari zarenean hizkuntzak mugatzen zaitu, ideiak ere mugatzen dizkizu, ez daukazulako zerekin konfrontatu. Idaztean topo egiten duzu dakizun hizkuntzarekin, eta itzultzean ez dakizunarekin . Horrek behartzen zaitu zure gaitasuna muturrera eramatera.

–Nola hasi zinen zu itzultzen?

–Lehenengo esperientzia serio samarra izan zen Hordagon hasi ginenean haur literatura itzultzen. Konturatu nintzen ez nekiela behar adina euskara ondo itzultzeko, eta hasi nintzen klasikoak irakurtzen eta fotokopiatzen. Baneuzkan 300 liburu-edo fotokopiatuta, eta hasi zitzaizkidan fotokopiak eskatzen. Hortik irten zen klasikoen kolekzio hura. Ni ez nintzen justu zebilen bakarra, sekulako deskalabruak ikusten ziren garai hartan. Eredu argirik ez zegoen; irizpideak ez zeuden artean finkatuta; haurrentzako literatura itzultzen zen fisikako testu bat izango balitz bezala... Hori dena garatuz joan da. Azkenean sortu da literatur itzulpengintzari buruzko oinarrizko diskurtso bat, eta hori oso inportantea da.

–Bilakaera horretan, ezinbestean aipatu behar da 1990 urteaz geroztik punta-puntako 175 liburu euskarara ekarri dituen Literatura Unibertsala bilduma.

–1980an sortu zen Itzultzaile Eskolak eragina izan duten bi proiektu jarri zituen abian. Bat izan zen Pentsamenduaren Klasikoak, gero unibertsitatearen esku geratu zena, eta bestea Literatura Unibertsala. Horren azpian bazegoen lehendik zetorren ideia bat, eta zen kanon bat sortzea. Kanona ondo dago, gerra ondoko itzultzaileek ere kanonean zeuden idazleak ekarri zituzten euskarara. Gertatzen dena da horiek gaur egun ez dutela lehen bezalako eragina, beste premia batzuk sortu direlako.

–Errusiar literaturako lan handiak ekarri dizkigu bilduma horrek. Zu ere horretan zabiltza. Zer izan zen aurrena, hizkuntzarekiko interesa, edo literaturarekikoa?

–Elkarrekin joan dira. Aspalditik neukan arantzatxoa beste literatura batzuetara heltzekoa. Hasita nengoen hizkuntzarekin, baina serio jarri nintzen jubilatutakoan. Literatura klasiko handien artean dago errusieraz sortua, baina hango aldizkari eta egunkariak irakurtzen dituzunean ikusten duzu bizi-bizirik dagoela. Badagoela, eta egon dela, mundu oso interesagarri bat. Izan ere, Stalin hasi eta Brezhnev hil zen arteko literatura hori gurekin batera ari dira deskubritzen han ere.

–Hor sartzen da, esate baterako, 1939-40 urteetan idatzia izan arren luzaroan argitaratu gabe egon zen Lidia Txukovskaiaren 'Sofia Petrovna'. Zergatik aukeratu zenuen Stalinen Terrore Handiari buruzko narrazio hori?

–Kritiken bidez ezagutu nuen. Esaten zuten errusiera nahiko sinplea zeukala, eta irakurtzeko hartu nuen. Lan bikaina iruditu zitzaidan eta poliki-poliki hasi nintzen euskaratzen. Irakasleari erakutsi nion aurrena, eta hainbestean zegoela esan zidanean pozik geratu nintzen. Batez ere idazketari buruzko gauza teknikoak idatzi zituen Txukovskaiak, baina baditu niretzat interesgarriak diren beste gauza batzuk ere. Esate baterako, Bigarren Mundu Gerran mendebaldetik Asia Erdialdera eraman zituzten umeen artean bildu zituen testigantzak. Haurrek batere dramatismorik kontatzen dituzte gerrako esperientzia ikaragarriak. Alde horretatik, Svetlana Alekseievitxen aurrekari bat iruditzen zait.

–Kritikoak izan arren, Sobietar Batasunean bizitzen jarraitu zuten garai hartako hainbat idazlek.

–Gauzak ez ziren zuri edo beltz. Hainbatek argitaratzea debekatuta zeukaten, baina itzulpenak eskaintzen zizkieten irtenbide bezala, esate baterako. Horrelako kasuak asko daude: Akhmatova, Pasternak, Grossman bera...

–Baduzu errusiar literatura euskarara ekartzen jarraitzeko asmorik? Zer daukazu ordenagailuan?

–Kontradikzio bat daukat, ezin konpondua. Badaude itzultzea gustatuko litzaizkidakeen hainbat lan, eta bat edo beste hasita ere bai, ez bakarrik errusierazkoak, baina ikusten dut horiek irtetea oso zaila izango litzatekeela, 300 eta gehiago orrialdekoak baitira. Eta esaten duzu, zertarako itzuli, testamentuan uzteko? Dena den, badaukat beste sistema bat, nire editoriala, etxekoentzat liburuak egiteko.