Agota Kristofen 'Analfabetoa idazle', euskarara heldu den «liburu labur liburu handia»

Agota Kristof (Csikvánd, Hungaria, 1935-Neuchâtel, Suitza, 2011) beti agertzen da ama hizkuntza ez besteko hizkuntza batean idatzi duten idazleen zerrendetan. Ez dira asko ordea ama hizkuntza «hizkuntza etsai» baten azpian lurperatzeak eragindako mina Kristofek bezain argi kontatu dutenak.

Horri buruz idatzi zuen, besteak beste, 2004an argitaratu zen 'L'analphabète: Récit autobiographique' liburuan. Oso ezaguna zen ordurako Kristof, 1986ko 'Le Grand Cahier' eleberriaren eta horrek abiarazi zuen trilogiaren kontura, batik bat. Euskal Herrian ere arrakasta handia izan du Eskarne Mujika Gallastegik euskaratu eta Alberdaniak 1997an argitaratu zuen 'Koaderno handia'-k.

«Liburu historiko bat da euskarazko literaturgintzan, 20.000 aletik gora saldu dituena» gogoratu zuen Jorge Giménez Bechek, «harribitxi»-tzat jo zuen 'Analfabetoa idazle'-ren aurkezpenean. Hori da alegia buelta asko eman ondoren, eta hautua ondo arrazoituta, 'L'analphabète'-en euskarazko ordaina.

Agota Kristofen 'Hier' ('Atzo') eleberria eta 'C'est égal' ('Berdin dio') narrazio bilduma –Alberdaniak argitaratuak biak– euskaratu dituen Eskarne Mujika izan da oraingoan ere itzultzailea. Zirikatzailea, berriz, Anjel Lertxundi. «Irakurri nuen, eta pentsatu nuen euskaraz egon behar zuela», azaldu zuen idazleak «liburu labur liburu handi» honen aurkezpenean.

Itzultzailea endredatu zuen aurrena Lertxundik, argitaletxeak ere baietz esan zion erronkari, eta horrela heldu da euskal irakurleengana Agota Kristofen murriztasunaren eta zehaztasunaren aldeko joera muturrera daraman lana.

Hitzokin abiatzen da liburuak dituen hamaika ataletako lehena, 'Hasierak' izenburua duena: «Irakurri egiten dut». 'Ahozkotik idatzira' bigarren ataleko aurreneko hitzak, berriz, honakoak dira: «Txiki-txikitatik gustuko dut istorioak kontatzea». Hungarieraz irakurri eta kontatuko zuen lehenik; eskoletan derrigorrezko bilakatu zen errusieraz ondoren, «hizkuntza etsaian».

Senarrak Sobietar Batasunaren menpeko gobernuaren aurkako 1956ko iraultzan parte hartu zuenez, horren porrotaren ostetik, Agota Kristofek 21 urte eta alaba jaioberri bat zituela, Hungariatik alde egin zuten, Suitzara helduz Austrian barrena. Neuchâtelen jarri ziren bizitzen; bertan hasi zen lanean, erloju-fabrika batean, eta bertan biziko zen hil arte.

Hantxe konturatuko da halaber 'analfabetoa' dela, eta hizketan laster moldatuko bada ere bere burua analfabetotzat jotzen jarraituko du frantsesez irakurtzen eta idazten ikasi arte. Anjel Lertxundik gogoratu zuen bezala, «frantses ikasketen agiria atera zuenean esan zuen 'berriro irakurtzen dakit'».

«Liburuan kontatzen du bera idazle derrigortua dela, hizkuntzaz eta idazkuntzaz erabaki bat hartzera behartua», adierazi zuen Lertxundik. Kristofek bazekien hungarieraz idatziz gero bere lanek ez zutela batere oihartzunik izango, eta frantsesa baliatzea erabaki zuen, beste «hizkuntza etsai» bat. Hain zuzen ere, Eskarne Mujikak azaldu bezala, «idazteak ez zion bizitzen uzten, baina idatzi gabe ezin zen bizi», literatura baitzuen aterpe.

Hautua gauzatzea ez zitzaion erraza suertatuko, Lertxundiren arabera «oso gutxi» baitira «ama hizkuntzatik beste hizkuntza batera igarotzen diren idazle elebidunak, bietan berdin manejatzen direnak. Batean hobeto manejatzen denez, hori hautatzen du. Normalean erabakia drastikoa izaten da, eta gehienetan hegemonikoa nagusitzen da. Bietan idazten badu, bat erabiliko du gauza garrantzitsuetarako –nobelarako, poesiarako...– eta bestea artikulu, saiakera eta horrelakoetarako».

Agota Kristofen kasuan, hautu derrigortuak eragin zuzena izan zuen bere idazkeran, «gutxirekin asko lortu» baitzuen, «premia bertute» bilakatuz. «Idazteko beharra duzu, eta etekina ateratzen diozu daukazun apurrari. Ez da estilista bat, beste era bateko prosa du: zuzena, gardena, zorrotza, gordina, hezurraren hezurra, haizkora kolpe bat bezalakoa, umore beltza ere baduena».

Hartara, Eskarne Mujikak euskarara ekarri ditu laugarren aldiz «esaldi zehatzak, deskribapenak apenas, tonu indartsu eta penazkoa» duten testuak, «liburuak maite zituen eta literaturako jendearekin harremanik ez zeukan» idazlearen bakartiaren bizipenak.