Euskarara ekarria ere badelako gure literaturaren parte

Euskal literaturaren «bidaia oso luzean», bilakaeran eta, are gehiago nazioarteko homologazioan itzulpengintzak funtsezko papera jokatu du. Hala aldarrikatu izan du hainbatetan Anjel Lertxundi idazle oriotarrak, «idazleen artean itzultzaileenak,» azkena fikzioaren eta saiakeraren arteko «testu hibrido» den 'Berbelitzen hiztegia' (Alberdania) lanaren aurkezpenean. Ez zen kasualitatea, alboan Idoia Santamaria itzultzailea izatea edo entzuleen artean beste hainbeste egotea. «Literatur itzulpengintza berez oso sendo dago, herrena duena da ikusgarritasuna», esan zuen 'Itzuliz usu begiak' (2019, Alberdania) saiakera aurkezterakoan hedabide honi emandako elkarrizketan. Eta 59. Durangoko Azokaren bueltan aurkeztutako uztak berresten du oriotarraren diagnosia. Argitaletxe bakoitza alor batzuetan espezializatzen joan da eta esan liteke ia esparru oro 'konkistatu' dela.

Igela eta Erein, bakoitza bere aldetik zein elkarlanean izan dira zerrenda luzeenetakoa osatu dutena. Irizpide nagusia «euskal irakurlearentzat ona» izatea da, «euskaraz jarrita funtzionatu eta ez dela urruti geratuko», azaltzen du Inazio Mujikak. Ostean, ezaugarrien arabera joango da batean ala bestean. Esaterako, gaurkotasunarekin lotuta bada, Mintakan. Hala izan da 'Barkamena existituko balitz bezala' eta 'Detaile xume bat' lanekin. Era berean euskaratu dira 'Neska baten memoria', 'Kanbodiako enbaxada', 'Detaile xume bat', 'Lurpeko ezkutuan idatziak' eta 'Amok'.

Idazleen edo itzultzaileen eskari eta proposamenek ere lagundu dute osatzen, Toti Martinez de Lezearen 'L'Arratien'-ekin eta 2025ean helduko den Orwellen kronikarekin bezala. «Aspaldiko ametsa du aldi berean izatea, eta ahal izan dugunetan saiatu gara». Balioan jartzeko modu horrek, gainera, emaitza onak dituela dio Mujikak, «euskaraz gehiago saltzen dira, edozein euskal liburu bezain bat». Idazle arabarra oso pozik azaldu zen Miren Arratibelen lanarekin. Batxilerreko ikasleen nitxoa ere buruan dute, hauentzat beste hizkuntzetan eskura dituzten «irakurgai onak, egokiak, fuerteak, zer pentsatu emango diotenak» eskaintzeko. Azkenik dira zerrendan Literatura Unibertsaleko bildumarekin, nahiz eta Inazio Mujikak argi uzten duen ez dela soilik haien meritua. «Lehen 100 liburuak Ibaizabalek atera zituen, gero Alberdania eta Elkar, ostean Alberdania-Igela-Erein eta orain Igela eta Erein ari gara». Kasu honetan, EIZIEk egindako zerrenda da irizpide eta azken emaitzak 'Arrabioen gerra', 'Gorriren autobiografía' eta 'Arturoren uhartea' izan dira.

Poesia da Balea Zuriaren eskaintzako ardatza eta, itzulpenean literatura unibertsalera begiratu ohi dute, baina badira salbuespenak, esaterako udaberrian Eli Tolaretxipiren euskaratzearekin kaleratutako Ilya Kaminskyren 'Odesan dantzan', «kultur aipuz eta familia-oroitzapen ugariz egina». Stand-ean ere izango da Homeroren 'Odisea', Matias Mujikaren itzulpenean, osorik eta neurtitzetan emana». Bi kasuetan «etorri» egin zaizkie Aritz Gorrotxategik azaldu bezala, hau da, itzultzaileek eman zieten ideia eta «haien kalitate literarioa kontuan hartuta, aurrera egitea erabaki genuen». Izan ere, euskal irakurlearentzat biek dute 'beste zera' hori. Kaminskyk, ukrainarra, entzumen-gaitasuna ia osorik galdu zuen txikia zela eta 16 urterekin familiak asilo politikoa eskatu zuen. Han ingelesa ikasi eta poemak idazten hastean «askatasuna» du ezaugarri nagusia, familia eta ingurukoek ez baitzekiten. «Lehengaia urruneko lurraldetik, mitoetatik eta poemetatik ateratzen du», dio Gorrotxategik. 'Odisea' ekartzea «erronka pozgarri» bezala definitzen du, «aspalditik zerrendan» zuelako Balea Zuriak.

Ardatz beretik jorratu du katalogoa Susak, Munduko Poesia Kaierak bildumako muina poeten antologiak baitira. Ohiko tamainan, 64 orrialde, datoz lau, Manuel Vazquez Montalban (Jon Alonso), Jacques Prevert (Koldo Izagirre), Giorgos Seferis (Maite López Las Heras) eta Anne Hebert (Aiora Jaka) eta aurreko urteetan baino bat gehiago «50. zenbakira iritsi garela ospatzeko». Ale berezi honetan «ezberdin» jokatzea erabaki dute «biziei omen eginez» -bilduman argitaratzeko poetak hilda egon behar du-. «Orain arteko kaieretan bidaide izan ditugun 39 itzultzaileek aukeratutako poema bana izango du».

Txanponaren beste aldea da Txalaparta, poesia ez baitute izango stand-ean. Urtez urte osatutako eta 2024an dakarten «katalogoarekin koherentzia» eta «kalitate literarioa» dira Txalapartan buruan dituzten irizpide nagusiak. Emaitzarekin pozik mintzo da Garazi Arrula, aurten «bost hizkuntza sorburu» izango baitituzte stand-ean. «Horrek aberastasuna ematen du iruditegi eta abarrei dagokienez ere». Tartean dira (H)ilbeltza bekarekin urtero argitaratzen duten eleberria, Beñat Irastorzak euskarara ekarritako Fred Vargasen 'Altxa, hildakoak'; Krabelinen Iraultzaren 50. urteurrenaren bueltan Bertrand, Verso, Manifest Llibres argitaletxeekin elkarlanean bultzatutako 'Herriak du gehien agintzen' album-ilustratua, euskaraz Eskarne Mujikaren bidez; Martin Rezolak Julià Guillamon idazle katalanaren 'Xomorroak' eklektikoa ondu du, ipuin-bilduma, eleberria eta saiakera literarioa nahasten, esperantzaren eta memoriaren arteko hariak josten dituen eta orainaren eta iraganaren arteko harremanei buruzkoa; Beatrice Salviniren 'Barrengaizto' itzuli du Fernando Reyk; eta, azkenik, Danele Sarriugartek ekarri du Alison Bechdelen 'Fun home' memoria grafiko aitzindaria.

Hori bai, dena ez da urre. «Gero eta konplikatuagoa» delako eta «kostu handiagoa dutelako eta harrera txikiagoa (oro har)». Erronkak, gainera, beste koxka bat egiten du gora Nafarroan ez dagoelako «itzulpen-politika edo plan argirik ere ez. Argitaletxeen esku geratzen da noraino 'arriskatu' edo 'apustu egin'; Txalapartan ikusten dugu itzulpenen garrantzia, bai corpus literario-linguistikoaren mesedetan, bai gure katalogoa aberasteko, baina ezin nahi beste egin».

«Duintasun» hori bilatu du Pamielak «izkina denetatik», dio Lander Majuelok. «Bai lanaren kalitatearen eta garrantziaren aldetik, baita argitalpenean parte-hartzen dutenen baldintzen aldetik, kasu honetan bereziki kontutan hartuta itzultzailearen lana». Beste helburuak ere izan dira, esaterako Lewis Carrollen 'Snarkaren ehizan' lanarekin «Aliciaren zikloa ixtea». Manu Lopez Gasenik lagundu die «denetan zailena eta komertzialki mugitzen konplexuena» izan denarekin. Konfiantzazko bidaide bat, Fernando Rey, arduratu da Irene Vallejoren 'Irakurketaren aldeko manifestua' euskaratzeaz -«laguntasuna erabakiorra izan da»- eta zerrenda osatzen dute Ramón Andrésen poemen antologia, Castillo Suarezen eskutik.

Aitzindaria ere izan da Alberdaniak 2024an Europara begira abiatu dituen Bidiland eta GG4A proiektuak «kalitatezko literatura-lan europarrak» sustatzeko. Abiapuntuko geltokia Eslovenia izan da, haur eta gazte literaturako 'Ogi banatzailea' eta 'Tirrin-tirrin istorioak' aleekin lehen ekimenean -2025ean helduen literatura landuko dute- eta 'Albo ondorioak', 'Joanaren jeansak', 'Alizia erokerien lurraldean' eta 'Dragoiak eguzkia irentsi zuenekoa' bigarrenean. Hartu eta emaneko harremana da, gainera, euskarara ekartzeaz gain hainbat euskal lan ere itzuli direlako, esaterako Juan Kruz Igerabideren 'Grigor eta erle'. Eskaintza 'Nekropolia' eleberriak, «XX. mendeko literaturaren maisulanak», osatzen du.

Aniztasun aldetik ez da atzean geratzen Elkarren aukeraketa. Batetik, Jokin Zaitegi sariketan 2023ko Literaturako Nobela jaso zuen Jon Fosseren 'Trilogia'. Harry Potterren sagako bosgarrena ere, 'Fenixaren ordena' abizena duena, izango da. Edizio berria da, «liburuak agortuak zirelako», eta eskubideekin izandako oztopoak gaindituta Maialen Berasategik bere unean Iñaki Mendigurenek egindako lana gaurkotu du. «Lan miresgarria egiten ari da benetan», dio Xabier Mendiguren editoreak. Fantasiaz harago, Atef Abu Saifen 'Gazako egunerokoa' dakarte, Gazako «gerraren salaketa gisa, elkartasun-keinu moduan eta gertakariak hobeto ezagutzeko, ez telebista-irudi ikusgarrien bidez, baizik eta han barruan ikaraturik egondako idazle palestinar baten lekukotza gordinaren bidez».

Eklektikoena, agian, darama Katakrakek, «liburu bat euskaraz dagoen arte, ez dago euskarazko solasaldian» ideia ardatz izanda. Hala azaltzen du Hedoi Etxartek, irizpide nagusia «pertinentzia» izanda. Zortzi laneko zerrendan nagusi da saiakera «apurka, aleka, aldaketa nabarmena» ikusi dutelako. Bertan dira Perry Andersonen 'Palestinaren okupazioaz eta kolonizazioaz', Nadezhda Krupskaiaren 'Herriaren hezkuntza eta demokrazia', Eyal Weizmanen 'Hiri-gerra Palestinan', Angela Davisen 'Abolizioa. Politika, praktikak, promesak' eta Annie Ernauxen 'Idazketa labana bat da'; narratibako McKenzie Warken 'Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'; eta poesiako Mohammed el-Kurden 'Rifqa' eta Juana Doloresen 'Girgileria'.

Euskal komikigintzan jada zorioneko ohitura den klasikoen sagan albisterik ere bada, Astiberrik Hugo Pratt komikigileak Corto Maltes pertsonaia ikonikoari eskainitako sagako lehen zenbakia, 'Itsaso gaziaren balada bat', dakarrelako. Lan honekin Art Spiegelmanen 'Maus' eta Joe Saccoren 'Palestina'-rekin hasitako ildoa jarraitzen du. «Euskal irakurlearen aldetik interesa nabaria da, bietan 1.500 ale salduak gainditu ditugu. Horregatik ekarri dugu Hugo Pratt maisuaren lana», dio Javier Zalbidegoitia editoreak. Hala heldu da, esaterako, Paco Rocaren 'Ahanzturaren leizea'. Gazteentzako ere proposamenik izango da, 'Irri egin' komikiak lortutako emaitza onek Alice Osemanen 'Heartstopper' bildumako lehen bi tomoak itzultzera animatu baititu. Javier de Isusiren 'Goizero', 'Zipotz' eta 'Biga' sailen azken aleak ere izango dira erakusmahaian.

Zerrenda osatzen dute Ander Izagirreren 'Elkanoren herriari bueltaka' saiakerak, Julen Gabiriak Libros del K.O-rentzat ekarria, edota Harrietek gaztelaniazko lanekin batera plazaratu zituen 'Mugako dragoiak. Azote', Asier Iturralde Gastonen 'Egun bat Beti Berdin tabernan' eta Agustin Ferreren 'Ihes plana' eta Bruno Bessadiren 'Lehoi ogroa: azken lehoia'. Nabarmentzekoa da Madrileko argitaletxearen euskararekiko konpromisoa, itzultzen duten Izagirreren hirugarren lana baita.

• Temas
• Durangoko Azoka